Jak Jeziorak kształtów nabierał?

Geolodzy i glacjolodzy wyjaśniają nam genezę powstania jezior wskazując na zjawiska i procesy, w wyniku których krajobraz urozmaicają nam dziś jeziora. Nie dają jednak odpowiedzi na pytanie:  jak nasze jeziora przybierały obecne kształty?
Prof. Józef Mikulski z Instytutu Biologii, Zakład Hydrobiologii, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu prowadził w latach  70-tych XX w. badania nad holoceńską historią Jezioraka na podstawie analizy szczątków mikroorganizmów Cladocera w osadach dennych. Autor badał holoceńską historię poszczególnych części jeziora i próbował określić przebieg ich formacji i ewolucji biocenozy.
Prowadzone od wielu lat badania nad holoceńską historią jezior oparte były na dwóch aspektach. Jeden dotyczył analizy osadów z punktu widzenia ich struktury i składu chemicznego, drugi używał szczątków organizmów jako wskaźników sytuacji ekologicznych. Badania nad zawartością pigmentów roślinnych przetrwałych w osadach pozwalają wyciągnąć wnioski dotyczące pierwotnego tworzenia się zbiornika. Analiza palinologiczna jest przydatna przy określaniu przeszłych faz klimatycznych, które mogły wpłynąć na rozwój sieci jezior oraz pośrednio przy datowaniu określonych etapów tego rozwoju. Ważną rolę grają badania szczątków roślinnych, szczególnie glonów, ponieważ ich określone grupy łączone są z konkretnymi sytuacjami ekologicznymi. Jednakże tylko pełne porównanie zachowania tych elementów pozwala odtworzyć złożony obraz zmian historycznych.

Wprowadzone w latach 60 –tych XX w. metody analizy szczątków zwierzęcych pozwalają z większą precyzją określić zmiany w biohistorii jeziora. Grupy zwierząt, których szczątki dobrze zachowały się w osadach mają zwykle wysoką wartość wskaźnikową. Na przykład, Cladocera są ściśle połączone z reżimem ekologicznym (szczególnie Chydoridae) i stanowią tym samą taką wartościową grupę. Pomimo iż od dawna wiedziano o szczątkach zwierzęcych, ich poważne wykorzystanie w badaniach paleolimnologicznych zawdzięczamy Freyowi (1955-69) i jego naukom. Obecnie dysponujemy precyzyjnymi metodami ich badania i rozwiniętą taksonomią. Uważa się je za bardzo czuły element wskaźnikowy.

Analiza zmian w liczbie poszczególnych grup i gatunków Cladocera pozwala scharakteryzować zbiornik w danej fazie rozwoju. To z kolei pozwala odtworzyć obraz ogólnej sytuacji limnologicznej danego typu strefy przybrzeżnej (łącznie z dominującą wegetacją), postępu eutrofizacji, nawet zjawisk fizycznych takich jak zmiany poziomu wód. Badanie jezior, które od początku były oddzielnymi zbiornikami nie nastręcza większych trudności, ponieważ przechodzą z reguły spokojną ewolucję. W przypadku jezior, które zmieniły kształt lub rozwinęły się z innych zbiorników wskutek czynności geomorfologicznych, sytuacja się komplikuje. Dzięki analizie szczątków Cladocera można wyjaśnić podobne przypadki. Za przykład służy jezioro Jeziorak, którego rozwój połączony jest z ostatnim zlodowaceniem północnej Polski i które rozwijało się w różnych stadiach ustępowania lodowca.
Opierając się na wstępnych badaniach osadów z różnych części jeziora, prof. Mikulski doszedł do wniosków dotyczących skomplikowanej historii tego Jeziora i zaprezentował hipotezę opisującą jego formowanie się w holocenie. Następnie przeprowadził bardziej szczegółowe badania do określania warunków limnologicznych metody ekologiczno-socjologicznej opartej na pracy Floessnera.
Udział Cladocera w ogóle szczątków w osadach stanowi obraz sytuacji w jeziorze. Z analizy materiału z dna jeziora można wyciągnąć wnioski dotyczące:
1) charakteru osadów w momencie ich rozwoju, charakterystyczne grupy ekologiczne Cladocera  wskazują na błotniste i piaszczyste dno.
2) charakteru wegetacji przybrzeżnej, grupy Cladocera  połączone są w konkretnymi grupami roślin
3) ilości i charakteru peryfitonu, grupa Cladocera  łączy się z peryfitonem obecnym na rozwijających się roślinach i kamienistym dnie.

Inny element analizy to stosunek ilości organizmów Chydoridae do ilości pozostałych organizmów, wskazujący rozrost strefy przybrzeżnej względem wód otwartych. Dotyczy to również stosunku Bosmina coregoni do Bosmina longirostris, ponieważ wiadomo, że większa liczba Bosmina  longirostris wskazuje na postępującą eutrofizację zbiornika (bosminy żyją do dzisiaj w wodach pojezierza iławskiego).

Analiza wykorzystuje też ocenę dojrzałości planktonu. Na badaniach oparto tezę, iż dojrzałość biotopu jest określona stopniem różnorodności gatunków. Znaczna ilość szczątków pośrednio wskazuje na intensywną produkcję biomasy w jeziorze. Prof. Mikulski dokonuje szczegółowej analizy historii poszczególnych zbiorników, z których ostatecznie powstał Jeziorak oraz tych które zostały poza tym zbiornikiem. Wyniki analizy możemy prześledzić na opracowanych przez autora mapach.

 

 

Ciekawe jest nałożenie szkiców prof. Mikulskiego na obecną mapę Jezioraka

 

Opracowano na podstawie:

prof. Józef St. Mikulski, „Dalsze studia nad holoceńską historią jeziora Jeziorak” zeszyty naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, zeszyt nr 40/1977

tłumaczenie z jedynie dostępnej wersji angielskiej Anna Dylewska